Üzerinden çeyrek asır geçmiştir. Üniversite yıllarında bir metin yazarlığı dersi. Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi’ndeyiz. Dersi, yazar ve çevirmen Ahmet Cemal ile ders özelinde yardımcılığını yürüten Hakan Savaş hocamız birlikte veriyor. Dersimizin o günkü konusu yazarlık kusurları. O sıralar yeni okuduğum Orhan Pamuk’un Benim Adım Kırmızı romanında geçen bir hikayeden ilhamla atılıyorum ortalığa. “Kusur bir üslup olabilir mi?” diye heyecanla soruyorum hocalarıma.

Zira Benim Adım Kırmızı, Osmanlı döneminde saray nakkaşları arasında geçen bir olayı ve minyatür sanatını fonuna alan bir roman. Nakkaşların nakşettiği minyatür sanatında bilirsiniz perspektif yoktur. Romandaki anlatıya göre, nakkaşların belirli bir üslubunun olması da hoş karşılanmaz. Birkaç istisna haricinde çoğu nakkaş eserlerine imza da atmaz. Sanatçıdan ziyade bir zanaatkar olarak kusursuz bir şekilde işlerini resmederler. Yine aynı anlatıya göre, bu nakkaşlar bazen eserlerine, imza yerine bilerek bazı kusurlar yerleştirirler. Örneğin harika bir at resminde, atın burnuna ustaca bir kusur konduruverir. Böylece o eserin kimin olduğu anlaşılıverir. Bu tabii sürgün sebebi bile olabilir.

Ahmet Cemal, verdiğim örneği dinliyor ve soruma soru ile yanıt veriyor: “Peki aynı soruyu nakkaşlardan değil de yazarlardan bir örnekle sorabilir miyiz sence? 16. yüzyılda yaşamış ve kusurlarından üslup çıkarmış bir deha var, bana kim olduğunu söyleyebilir misin?”

Bu soruyu cevaplayamıyorum tabii. Hocam anlatıyor. William Shakespeare, çağdaşları ve hatta kendisinden sonra gelenler tarafından kusurları nedeniyle çok eleştirilmiş. Klasik trajedi kurallarına uymadığı için kusurlu bulunmuş. Karakterlerinin zihin karışıklığını anlatmak için bilerek dil hataları yapmış ama bu, eserlerindeki duygusal derinliği artırmış. Yeni kelimeler uydurmuş ama böylece İngiliz dili zenginleşmiş. Yazarın tüm bu kusurları, günümüze dek ulaşan “Shakespearian üslubu” oluşturmuş.

Bu anımın, belleğimin derinlerinden çıkıp gelivermesi üretken yapay zeka üzerine okuduğum yıllık raporlar sayesinde oldu. Yazıya neredeyse bir kusur kıvamında, uzunca bir giriş yaparak da bugün artık ikisi de hayatta olmayan hocalarımı yad etmek istedim. Bu da benim yılın son yazısına attığım kusurlu bir imza olsun.

Sosyal medya özetinde muhtemelen yazının o kısmı yer almaz. Bu da çağımızı anlatan kusursuz bir ironi oluşturur. Zira kaydırma çağında kimsenin bu lakırdıları dinleyecek vakti yok. Acaba sahiden öyle mi? Bu özetleme çağında sahiden kusursuzluk olmazsa olmaz mı?

Sorunun cevabı “Pek öyle değil, aksine kusurlarımız bizi gerçek kılıyor” şeklinde olacak. Özetlerle ve cevaplarla yetinenler burada ayrılabilir. Yazının bundan sonrasına, merakına yenik düşen gerçek kusurlularla devam edebiliriz.

Kusursuzluğun yarattığı yorgunluk

Dijital medya ekosistemi, özellikle son iki yıldır, önceki on yıla hâkim olan küratörlü estetik anlayışından radikal bir kopuş yaşadı. Mükemmeliyet Karşıtlığı (Anti-Highlight Reel) olarak adlandırılan bir paradigmanın içindeyiz şimdi.

Raporlar gösteriyor ki, 2024 ve 2025 boyunca filtresiz, kurgusuz ve lo-fi (düşük kaliteli) diye adlandırılan içerikler, milyon dolarlık prodüksiyon bütçelerinden daha etkili olabiliyor.

Üretken yapay zekanın her şeyi pırıl, pırıl kusursuza yakın görselleştirebilmesi, aksine düşük kaliteli içerikleri daha fazla öne çıkarıyor. Çünkü yapay zeka tarafından üretilen kusursuzluk bir “AI yorgunluğu” yaratıyor.

Filtreli kusursuzluğa karşı: Lo-fi içerik ve yaratıcı bozunma

Aslında bu yazı, yaklaşık iki yıl önce yazdığım başka bir yazının sağlaması. O yazıda esprili bir yaklaşımla, üretken yapay zeka ile birlikte girdiğimiz mükemmellik çağında, “Demet Akalın’ın korkunç yazım hatalarını bile özleyeceğimizi” iddia etmiştim. Bugün o iddiamı ya da öngörümü destekleyen verilerle karşınızdayım.

Social Insider’ın sosyal medya endüstrisindeki benchmark'ları ele aldığı 2025 raporunda bir noktaya dikkat çekilmiş. TikTok, kullanıcı başına %2,50 etkileşim oranıyla, Haziran 2025’te %0,45’lere kadar düşen Instagram’ın açık ara önünde.

Bunun çeşitli nedenleri var ama en önemlilerinden biri şu: TikTok’un algoritmasında lo-fi (düşük kaliteli ama samimi) içeriklere yer vermesi. Instagram’ın filtreli kusursuzluğu bu konuda hayli yorgunluk yaratmış belli ki. Endüstri de bu yorgunluğun farkına varmış olacak ki Hootsuite, 2025 ortalarına doğru çıkardığı trendler rehberinde markaların aşırı prodüksiyonlu içeriklerden neden kaçınması gerektiğini açıklıyor ve “yaratıcı bozunma” kavramını açıklamaya çalışıyordu.

Nereden çıktı bu 'photo dump' akımı?

Bunu başka bir göstergeden daha anlayabiliriz. Bir süredir Instagram’da gördüğünüz “photodump” (fotoğraf yığını) akımının nereden çıktığını merak ediyor olabilirsiniz. İşte aslında tam buradan çıkıyor. Özellikle Z ve Alfa kuşakları, rastgele görünen, bazen düşük çözünürlüklü, iyi kadrajlanmamış fotoğrafları “photo dump” başlığıyla boca ediyor. Bu da algoritmaların dayattığı estetik baskıya karşı bir tepki olarak okunuyor.

Bu 2010’lu yılların sosyal medya kültürünün de bir anti-tezi. Yaşadık ve gördük ki, o dönem sosyal medya “Highlight Reel” (öne çıkanlar makarası) üzerine kuruluydu. Instagram estetiği; mükemmel ışıklandırma, özenle kurgulanmış kompozisyonlar ve yoğun filtre kullanımı demekti. Bunun üzerine üretken yapay zeka geldi. O sahte gerçekliği ve pürüzsüzlüğü üretmek için herkese inanılmaz bir imkan verdi.

Bravery Beats isimli butik bir dijital pazarlama ajansının da kurucusu olan Julia Jornsay-Silverberg bu akımı, anti-highlight reel (Anti öne çıkanlar makarası) olarak isimlendirmeyi tercih etmiş. Bana da kullanışlı geldi açıkçası.

Pazarlama dünyası kusurların değerini anladı

Hâliyle markalar bu konuda hızlı yol almış. Zero Gravity Marketing’in 2025 raporuna göre en çok harcama yapan reklamların %42’si lo-fi (düşük kaliteli içerik) üretimi olarak öne çıkmış.

Markaların bir başka paradoksu da sahiciliğin ne kadar önemli olduğunun bir kanıtı. Çünkü prodüksiyonlu marka içeriklerine göre, kullanıcı tarafından üretilen içerikler 4 kat daha fazla tıklama almış. Yine Single Grain’in verilerine göre, gerçek tüketicilerin yaptığı paylaşımlar dönüşüm oranlarını %29 oranında artırmış.

Neden gerçek tüketiciler markalardan daha etkili diye sorarsanız, bunun birkaç nedeni var ama bence en önemlilerinden biri sosyal psikolog Elliot Aronson tarafından tanımlanan Pratfall Etkisi (Sakarlık Etkisi). Buna göre, yetkin olduğu bilinen bir kişinin küçük bir hata yapması veya kusurunu göstermesi durumunda, o kişinin çekiciliği ve beğenilebilirliğinin arttığını öne süren bir teori bu. Bu kusurlar çok insani olduğu için bir o kadar gerçek çünkü.

Markaların dünyasına bunu taşımak biraz zor ama taşıyabilenler “kurumsal soğukluğu” kırarak tüketiciyle güçlü bir bağ kurabiliyor. Ürünlerinde domuz eti olduğu iddiasıyla gündeme gelen Köfteci Yusuf’un son derece amatörce çekilmiş gibi görünen Youtube videosuyla yarattığı olumlu etki, bu konuda ülkemizden bir örnek olarak sayılabilir. Tüketici, halkla ilişkiler ve dijital iletişim dünyasının bilinen pek çok kuralına uymayan bu iletişimden etkilenmiş ve rüzgar tersine dönmüştü.

Özgünlük hızla paradoksa dönüşebilir

Mükemmeliyet karşıtlığı veya anti-highlight reel, adına ne dersek diyelim bu trendi iletişime uygulamak o kadar basit değil elbette. Çünkü burada bir özgünlük paradoksu işliyor. Markaların özgün görünme çabaları, tüketiciler tarafından algılandığında ters tepebiliyor.

Örneğin tüketici titrek bir kamerayla, amatörce çekilmiş bir videoda, hukuk departmanı tarafından onaylandığı besbelli olan steril cümleleri duyduğunda oradaki sahteliği anında hissediyor.

Bunu aşmanın yolu, otantikliği yapısal bir şekilde ele almak. Yani mesele sadece iletişim dilini değil, tüm değerlerini buna uygun şekilde dönüştürmekle ilgili. Bir bankanın sosyal medyada son derece özgün içeriğini görüp, sonra müşteri hizmetlerinde robotik bir ses kaydını aşmak için cebelleşiyorsam oradan ekmek çıkmaz.

Planlanmış kusurlara güvenmeyin

Ayrıca özellikle dijital doğanlar, yani Z kuşağı ve sonrası bu konuda yüksek bir sezgiye sahip. Etkileyicilerin “rastgele görünmek için harcadığı” çabayı bile anında analiz edip bir dalga konusuna, dahası meme’e dönüştürebilirler. Hâliyle bir marka, bir etkileyiciye “Doğal görün” şeklinde bir brif verdiyse bunun kitle tarafından anlaşılması çok uzun sürmeyecektir.

O nedenle, bu işin dengesi öyle kolay kurulacak bir denge değil. Gerçekten spontane gelişen olaylarda verilen anlık tepkiler çok değerli. Yapay zeka araçlarının “yapay kusurlar” üretmesi de olanaksız değil bu arada. Bu sentetik kusurlar fark edildiğinde faturası gerçekten ağır olabilir.

Tüketiciler özellikle, duygusal bir içeriğin yapay zeka tarafından üretildiğini fark ettiklerinde markaya duydukları güven sert bir şekilde inişe geçiyor ve bu durum kolay telafi edilemeyecek bir ahlaki tiksinti yaratıyor.

Taze bir örnek: McDonalds, Hollanda’da, son derece samimi bir mesaj içeren Noel kampanyasını, tamamen AI tarafından üretilmiş bir filmle sununca büyük tepki aldı ve reklamı yayından kaldırmak zorunda kaldı.

Çeşitli isimlere, akımlara bağlamaya çalışsak da insani kusurların öne çıkması gayet insani ve olağan bir refleks. O yüzden bu anti-mükemmellik olayın gelip geçici bir trend olarak göremeyiz. Anlaşılan ve görülen o ki bu, insan türünün verdiği kolektif bir bağışıklık yanıtından başka bir şey değil.

Öyle ya, düne kadar bir komplo teorisi olarak görünen ölü internet teorisi elimizdeki verilerle bugün bambaşka bir anlama geliyor. 2021 ve 2023 yılları arasında botların oluşturduğu otomatik internet trafiği %42,3’ten %49,6’ya yükselmişti. 2024 yılında ise bot trafiği %51 seviyesine ulaşarak tarihte ilk kez insan trafiğini geride bıraktı. 2025’in rakamı henüz gelmedi ama üretken yapay zekanın sağladığı imkanlar düşünülünce bunun gerilemesi akıldan bile geçirilemez.

Öyle olunca insana dair kusurlar bile özleniyor. Kusurlarıyla kendini var eden Shakespeare’in 130. Sonesi tam da bunu anlatıyor. Ozanların abartılı ve kusursuz sevgili tariflerini yerden yere vurduktan sonra “Şu var ki ozanların boş lafına karnı tok, / yoksa, tanrı bilir ya, sevgilimin eşi yok”* diye sonesini tamamlıyor ve 21. yüzyılın üretken yapay zeka şafağında yükselen anti-mükemmellik trendine, ta 16. yüzyıldan bir selam çakıyor.

_{Soneyi Türkçeleştiren: Talat Sait Halman (Cem Yayınevi, 1995)}

Anadolu Üniversitesi İletişim Bilimleri Fakültesi ile ilgili hikayeler